Mod bir qadın mecmuası olğan Harper's Bazaar ve efsaneviy Amerika mecmuası olğan «Life» içün fotoresimlerden natsistler işğal etken Qırımda yapılğan qırımtatarlarnıñ fotoresimlerine qadar. Ekinci cian cenki arfesinde alman fotoressamı Gerbert List meşur bir usta edi. Natsist rejiminden qurtulmağa tırışıp, Atinağa köçti.

1941 senesi Almaniya Yunanistannı işğal etti, ve List evge qaytmağa mecbur etildi. Yeudiy tamırları olğanı içün Almaniyada fotoresim yapıp qazanmağa yasaq etildi. List Vermahtta hızmetten de qaçamadı. Cenk soñuna qadar kartograf olaraq hızmet etti. 1943 senesi, tahminen mayıs-iyün aylarında, Gerbert List natsist ordusınıñ işğali altında olğan Qırımğa tüşti. Anda qırımtatarlarnıñ künlik yaşayışını fotoresimlerge çıqarıp oldı.

Tam bir yıldan soñ tamır halq – endi Stalinniñ emrinen – «sovetler» tarafından sürgün etile. List çıqarğan qara-beyaz fotoresimler toplamı ise olarnıñ yaşayışı aqqında qıymetli bir malümat menbası olacaq. Çünki 1944 senesinden başlap qırımtatarlarnıñ medeniy mirası yoq etilip başlandı.

Bu kiçik qırımtatar oğlançığı Gerbert Listniñ fotoresimlerinde bir qaç kere körüne. Alman fotoressamınıñ diqqatını celp etkenine oşay.

Qırımlı olğan tarihçı Gülnara Abdulayeva içün bu fotoresim eñ tesirlilerden biri ola. «Bu oğlançıq pek parlaq. Endi biraz östi, amma kene de bala. Ve bu fotoresimge baqıp tüşünesiñ: bir yıl keçmey olarnı sürgün etecekler, ve o, bütün bu deşetlerni körecek», – dep ayta Abdulayeva.

Listniñ fotoresimlerinde – bala, qadın ve qartlar. Yaş erkeklerni o vaqıt Qırımda körmek zor edi.

«Erkeklerniñ aman-aman 90%-ı Ekinci cian cenkiniñ cebelerinde edi – Beyazrusiye cebesi, Ukrayina cebesi. 52 biñ qırımtatarı cenkten soñ büyük mukâfatlarğa nail oldı. O vaqıt 300 biñ insan olğan qırımtatar halqı içün bu büyük bir raqam», – dey tarihçı.

Gülnara Abdulayeva Listniñ fotoresimlerini ecdatlarnıñ Qırımdaki turmuşını bilmek içün qullana. «Bir şeyler canlandırsaq ya da yañıdan qursaq, bu levhalarğa esaslanacaqmız», – dep tüşüne Abdulayeva.

Natsistler yarımadada yaşayış fotoresimlerini qaldırdı. Amma tarihçılar içün olar pek qıymetli degil.

«Almanlar bu fotoresimlerni aselet yaptı. Bilesiñizmi, propaganda levhalarını yapqanlar, olar kelgen soñ Qırımda yaşamaq ne qadar güzel olğanını köstermege istegenler. Gerbert List alman propagandasınen bağlı degil edi, dep aytamayım, amma o, qırımtatarlarnıñ künlik yaşayışını çıqardı. Olarnı kimse azırlamadı, «güzel resim» olsun dep, bir şeyler eyileştirmedi. Ve bu pek müim, çünki biz qadınlarnıñ er kün kiygen milliy urbasını köremiz. Balalarnı köremiz – çoq bala çeşmelerniñ yanında tura, Qırımda bu çeşmeler tek nemselerden soñ degil, sovet akimiyetinden soñ da pek az qaldı», – dep ayta qırımtatarı.

List yüzden ziyade Qırım fotoresimini qaldırdı. Ziyareti vaqtında çıqarğan çoq şey ğayıp oldı.

«Bu fotoresimler asırlar boyu olğan ve kommunist rejiminiñ genotsid siyaseti sebebinden coyğan Qırımımız aqqında tarif ete», – dep ayta Andriy İvanets, qırımlı tarihçı, Ğolodomor Müzeyiniñ ilmiy hadimi, Qırım Ukrayinleri Ülke Şurasınıñ vekili.

Listniñ fotoresimleri neler ikâye ete

Evelden ananeviy qırımtatar çeşmeleri çoq ve bütün Qırımda qurula edi.

«Daa Qırım hanlığı vaqtından berli bir adet bar edi: bir yaş oğlan evlenmezden evel yañı çeşme qurmaq ya da eskisini tamir etmek kerek edi. Çünki suv Qırım içün pek müim edi – bir vaqıt çoq degil edi, qırımtatarlar suvğa pek emiyet bere edi», – dep ayta Gülnara Abdulayeva. Gerbert List qırımtatar qadın ve balaları çeşmeler yanında toplaşqanını fotoresimlerge çıqardı.

Çeşme – Qırımda suv teminatı unikal sistemasınıñ elementlerinden biridir. Tahminen 15-inci asırda anda kârizler qurulıp başlandı – yer tübünde terende suv toplağan galereyalar. Olarnıñ leyhalarını yerli topraq ve yer hususiyetlerini bilgen qırımtatar ustaları azırlağan edi. Kârizler yağmur, kondensat ve topraq suvlarından suv ala edi. Şeerlerni birleştirgen bir yer altı hattı olıp, suvnıñ cemaat binaları, mustaqil evler ve çeşmelerge ketmesini temin etti. Suv ter-temiz edi, tabiat filtratsiyasından keçken edi, mahsus insanlar bunı teşkere ve yılda bir qaç kere kârizlerni temizley edi. Çeşmeler zor çıqılğan dağlarda bile bar edi.

«Ormanda bile böyle çeşmeler bar edi, yolcu ya da atı suv içip toldursın dep», – dep tarif ete tarihçı.

Kârizler sisteması 1944 senesine qadar çalıştı. «Amma Qırımda qırımtatarlar qalmağan soñ ve Sovetler Birliginiñ diger vilâyetlerinden, esasen zemaneviy Rusiyeden, insanlar yerleştirilgen soñ, olar, ebet, bunı nasıl qullanacaqlarını bilemediler. Bu yer astı ayatlarınıñ çoqusı tonneli çuqurlarğa çevirildi, anda kenefler yapqanlar. Meselâ, Kezlevde böyle kenefler kârizler hattında tura edi», – dep ayta Gülnara Abdulayeva.

2014 senesine qadar olarnı tamir etmege planlaştırğan ediler, amma şimdi baqılmay qaldı. Çoqusı çeşme kibi.

Andriy İvanets, qırımlı tarihçı, Ğolodomor Müzeyiniñ üyken ilmiy hadimi, ananeviy qırımtatar evleriniñ fotoresimlerine diqqat ayıra.

«Bugün Qırımda tapmamız mümkün olmağan o binalarnı köremiz, Sudaqta ya da yalı boyunda yapılğan levhalar: tiz damlı evler – bütünley yoq olğan hususiy Qırım mimarcılığı. Ve bu böyle yaşayışnıñ soñki fotoresimlerinden biridir», – dep ayta İvanets.

Gügüm – Listniñ fotoresiminden daa bir parça. «Olar suvğa olğan munasebet medeniyetini köstere. Em de körüne ki, o vaqıt eski anane saqlanğan edi. Fotoresimlerde insanlar qolunda gügüm tuta – qırımtatar turmuşına ait büyük maden suv savutları. Bu levhalarda urba da qırımtatarlarğa ait», – dep añlata tedqiqatçı.

Tarihçı Gülnara Abdulayeva mezarlıq yanında yerge tögerek şeklinde oturğan qartlarnen fotoresimni köstere.

«Meni bir şey ayrette qaldıra: qart adamlar, qırımtatarlar, mezarlıqta toplaşa. Bizim içün mezarlıq bir raatlıq yeri. Şunıñ içün insanlar toplaşsa, saatlarnen oturıp dua ete, laf ete, fikir yürsete ediler. Bu tam 1943 senesi, Qırımnıñ alman işğali, dep tüşünem. Ve qartlar mezarlıqlarda bu sebepten toplaşqandır: anda raat ediler, işğalcilerden uzaq bir şeyler muzakere etmek mümkün edi. Şimdi bu mezarlıqlar qalmağan», – dep tarif ete Gülnara.

Qırımtatarlarnıñ tarihını alman fotoressamınıñ fotoresimlerinden toplamaq mecbur olğanı 1944 senesi facialı vaqialarnen de bağlı.

«Mesele tek sürgünlik degil – bir halq sürgün etildi, Qırımda olğanına dair bütün izler silindi. Hatırlatayım: 1944 senesinden 1948 senesine qadar eñ az üç dalğada yer adları deñiştirildi. Tahminen 1400 qırımtatar (sürgün etilgen diger cemiyetlerniñ de) toponimi deñiştirildi. Qırımtatarlarnıñ izleri yoq etilgen edi: mezarlıq, kitaplar, olarnıñ yaşayışı ve Qırım yarımadasında bar olğanını köstergen diger abideler. Qırımtatarlarğa adlarını aytmağa yasaqlandı: on yıllar devamında Sovetler Birliginde özüni «qırımtatarı» degil, tek «tatar» olaraq yazmağa mümkün edi. Şunıñ içün «qırımtatarlar» adı – qırımtatarlar içün pek qıymetli. Oña büyük emek ketti», – dep tarif ete Andriy İvanets, qırımlı tarihçı, Ğolodomor Müzeyiniñ üyken ilmiy hadimi.

Gerbert Listniñ işlerini tedqiq etken The Herbert List Estate qayd etkenine köre, Ekinci cian cenki bitken soñ o, halqara mecmualarda çalışmağa devam etti, işlerinde ise daa çoq insan tabiatına merağını kösterdi. 10 yıldan ziyade Magnum foto agentliginen işbirligi yaptı. List Qırımda çıqarğan fotoresimleri o qadar emiyetli olacağını tahmin etmegendir. Ne de olsa, 82 yıldan soñ onıñ levhaları tek alimler içün meraqlı degil, olar genç qırımtatarlarnı tarihını ögrenmeleri içün ilhamlandıra.

İlham bergen fotoresimler

2023 senesi baarde genç bir qırımtatarı ve ressam Elzara Galimova internette tapqan eski Qırım fotoresimlerini inceley edi. Em de List çıqarğan fotoresimlerini.

«Qırımnıñ eski fotoresimleri nedir? Ekinci cian cenkinden evelki Qırım, 19-ıncı asırnıñ soñu, 20-nci asırnıñ başı. 1943 senesi alman fotoressamı Gerbert List Qırımda edi ve bizge, ğaliba, qırımtatarlarnıñ eñ keyfiyetli fotoresimlerini qaldırdı. Men bu fotoresimlerge baqıp, bu betlerni incelemege pek begene edim. Arqalarında ne bar? Nasıl bir manzara? Nenen oğraşalar? Aqşamlarım böyle keçe edi. Anda, fotoresimlerde», – dep hatırlay Elzara. Olar ilham berdi – olardan resim yapıp başladı.

Böylece Qırım resimlerinen taqvimler yapmaq ğayesi peyda oldı. Tasvir etken yerlerniñ tarihiy malümatını ve meraqlı tafsilâtlarını yaza.

«Qırımnı unutmasınlar isteyim. Bu bir topraq parçası degil, bu büyük bir tarih. Menim kibi insanlarnıñ, Qırımdan kelgen ve vatanını sağınğan insanlarnıñ şahsiy ikâyesidir», – dep ayta Elzara.