O, Ukrayina Mudafaa nazirligi Baş istihbarat idaresi içün deñiz dronında qırımtatar örneklerini yapa, onıñ çölmekçilik eserleri qıral III Çarlz ve Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğanğa ediye etile, sergileri ise bütün dünyada keçirile. Rustem Skibin – qırımtatar ressamı ve çölmekçisi. O, halqınıñ medeniyetini tedqiq etip, eserlerinde ananeviy örneklerniñ manasını inceley.
Kollektsiyasını Qırımdan ne içün çıqardı, diplomatiyada ve qırımtatar medeniyetini canlandırmaq ıntıluvlarında sanatnı nasıl qullana – Skibin Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
Rustem Skibin bizni Kyivdeki ustahanesinde qarşılay. 2014 senesi Qırımdan ketmege mecbur olğanı içün onı açtı. Skibin – «El Çeber» cemaat teşkilâtınıñ reisi. «Sanatnen oğraşam, tedqi etem, ögrenem, halqımnı, tarihı, medeniyetinen meraqlanam», – özüni böyle añlata. Studiyada er bir adımda – Rustemniñ çölmekçilik eserleri. Örnekler – ananeviy qırımtatar. O, halqınıñ tarihiy artefaktlarını toplay ve tedqiq ete. Olar ise onı öz eserlerine ilhamlandıra.
Çölmekçi qırımtatar örneklerinen bezetilgen dekorativ bir yımırta köstere. «Qırımnıñ Cenübiy yalısınıñ [tarihiy] narrativlerinde bizim ananemizde hatırlatıla, anda baarde yımırtalarnı yaraştıruv adeti bar edi. Ekinci qullanuvı: camilerde tavanlarğa yımırtalar asıla edi. Anda örümçeklerni qurğan bir ferment bar edi. Qubbede örümçek yuvası olmay edi, ve temizlemege kerekmey edi. Kiçik bir teşik yapıla edi, yımırta andan asıla edi. Dülber olsun dep, o da yaraştırıla edi», – dep tarif ete Rustem.
O, Bağçasaraydaki Han sarayınıñ Kiçik camisinde alâ daa böyle üç deve quşu yımırtası bar, dep ayta.
Skibin yapqan işlerine «amayıl» manasını bermey. «İnsan onıñ içün bu ne olğanına özü qarar bere. Bu endi zemaneviy baqış, onı ukrayin ceetinden körem. Ananeviy milliy örneklernen dekorativ yımırta», – dep ayta ustaz.
Rustem öz Quru Isar üslübinde çalışa. Mahsus tehnikleri bar: pişmege çölmek eserinde gravirovka yapıla, soñra sır ve emalnen toldurıla. Bu sıñır – quru bölme – şingen malzemeni renknen qarıştırmağa bermey. Skibin keramikadan aman-aman er şey yapa: dekorativ ve turmuş eşyaları, eykeller.
Bazıda bu keramik tepsinen olğanı kibi örneklernen oynay. «Bir elementi bar – lâle. Lâle – qırımtatar sanatında eñ müim örneklerden biridir – umumiy resimden ayırıla, örnekli boşluq yapa, amma şekil sıñırlarında qala. Bu avtobiografik ikâye», – dep ayta Rustem.
Tamırlarını qıdırıp
Rustemniñ anası – qırımtatarı, babası – yarı ukrayin, yarı alman. Özüni ise daima qırımtatarı dep is etti. Sanat, urf-adet, ertegi, milliy muzıka sevgisi erte peyda oldı. Skibin ecdatları sürgün etilgen Özbekistanda Samarqandda doğdı.
«Güzel bir tarihiy şeer. Bu dünya, balalıqtan şarq masalları, boya, medeniyet ve Qırım, avdet aqqında subetler meni şekillendirgendir», – dep hatırlay ressam.
«Halqımız sürgün etilgenini, çoq şey coyğanımıznı, Qırım uzaq olğanını, ve qaytmaq kerek olğanını bile edim. Sanat, esnafnen meraqlanıp oquy edim. 1991 senesi Qırımğa ev qurmağa ilk sefer kelgende şunı añladım: tapıp ğayrıdan tiklemek tek Vatanda mümkün. Çünki mında müit, mında topraq, mında insanlar bar», – dep ayta Skibin.
O, halqınıñ tedqiqatçısı yoluna başladı. Artefaktlar qıdırıp, olarnı ğayrıdan tiklemege ve yañıdan añlatmağa başladı. Böylece tamırlarından alğan ilhamnen onıñ ilk işleri peyda oldı.
Soñra Qırımda köy ve şeerlerge ekspeditsiyalarğa barıp başladı, yılda eki-üç kere anda sürgünlikten qaytqanlar toplaşa edi. Tarihı aqqında çoqça bilmege aves etken diger gençlernen beraber bu körüşüvlerde büyüklerni soraştıra ediler.
«Biz tek örnek toplamadıq, daa çoq şey bar edi: etimologiya, felsefe, merasimler. Bu tedqiqat şimdi de devam ete. Şahsen menim içün eñ qıymetlisi – bu etimologiya. Turmuş keramika eşyalarınıñ adları, olarnı unutmağan qartana-qartbabalarımız sayesinde ögrendik. Farqlı regionlarda adları biraz farqlaşa. Men örnekli anketa yaptım, artefaktlarnıñ fotoresimlerinen, olarnı köstere edim ve maña [adlarını] yaza ediler. Meselâ, quman. Abdest alğanda qullanıla. Onıñ şekli pek oñaytlı. Burunçığı ince, suv yavaş aqa, azar-azar. Qayda yöneltseñ, anda aqa. O, yahşı tura, pek oñaytlı sapı bar. Ağzı – bir şah eserdir», – dep hatırlay Rustem Skibin.
Skibin ve zenaatdaşlarınıñ tedqiqatlarını Ukrayina müzeyleri işke aldı, daa bir danesi eki yıl evelsi çıqqan kitap temeli oldı. Tedqiqat alanı daa pek büyük, çoq şey coyuldı ya da unutıldı. Qırımtatar halqınıñ faciası izini qaldırdı.
«İnsanlarnı sürgün etkende olar 2-3 saatta er şey alıp olamay. Bütün mal Qırımda qaldı. Sürgünlikte ise ananelerni tedqiq etmek ve saqlamaq içün bir şarait yoq. Aksine, olar ğayıp olsun dep, er şey yapa ediler. İlmiy tedqiqatlar da aynı. Bu yasaq altında edi. Tarihçı zenaatına oqup oğraşmaq mümkün degil edi. Qalğan ustalar başqa şeynen oğraşmaq kerek edi, yaşamaq içün farqlı zenaat saibi olmağa mecbur ediler. Kimlikleri yoq etile edi. Şimdi memleketimizde cenk vaqtında zapt etilgen topraqlarda aynısını köremiz. Er kesni «rus» yapalar. O vaqıt da, şimdi de böyle programma bar edi», – dep ayta Rustem.
Sanat ve siyaset
«Sanat siyasetten tış» cümlesi Skibinnen bağlı degil. «Siyaset em sanatta, em diplomatiyada bar. Buña silâ demege istemeyim, amma özüni qorçalamaq içün qullana bilgen aletimizdir. Çünki duşmanımız bunı yoq etmege istey», – dep tüşüne ressam.
Bir çoq medeniy leyhası oldı, anda vatandaş fikrini açıq-açıq bildire. 2024 senesi sentâbr ayında Rustem Ukrayina Mudafaa nazirligi Baş istihbarat idaresi içün suv üstü Magura dronını bezetti. Esas örnek Kefe lâlesi oldı – Qırımnıñ endemiki.
«Bu çeçek çeşit şeylerde qırımtatar örneginde sıq-sıq ola. Bu Kefe lâlesini Qırımğa qaytqan imayeci, erkekniñ sıması olaraq qullandım», – dep külümsirey Rustem. Onıñ içün körülme sanat – laf etken ve tilek ve fikirlerini yetkizip olğan bir tildir.
3 yıl evelsi o, uzun vaqıt sozğan leyhanı başlattı. Yapamaz dep qorqqan edi. Amma Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı başlağan soñ vaqıt kelgenini is etti.
«Arbiy iş, arbiy eşlarda dekor mevzusı pek qıyın. Tedqiqat ve artefaktlarnı toplav leyhası böyle peyda oldı. Bu artefaktlarda tapılğan örneklerni zemaneviy şekilde qalqanlarğa taşıyım. Bu qalqan şekli, amma keramik», – dep tarif ete Rustem.
Böyle qalqanlardan biri olğan «Dostluq qalqanı» Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğanğa ediye etildi. Ortada üç halq – ukrayin, qırımtatar ve türklerniñ timsalleri olğan üç tuğra bar.
«Bizni birleştirgen, bizge küç bergen şeyler – ortaqlıq munasebetleri. Tek bu şekilde devletlerimizni, memleketlerimizni qura bilemiz – dostluqnen ve bir-birimizge ürmetnen», – dep añlata Skibin.
O, böyle medeniy diplomatiya asırlarnen qullanıldı, dep ayta.
«Biz Qırım elçileriniñ 1640 senesi dan qırallarına ediye etken artefaktlarını taptıq. Bu ananeni devam ettiremiz. Ve bu yıllar devamında bir çoq ediye Amerika prezidentine berildi, III Çarlz inauguratsiyasına da ediye etken edik», – dep ayta usta.
«Çette qalıp olamağan edim – ne vatandaş, ne de ressam olaraq»
Rustem XIX asırğa ait eski bir suv savutını köstere. Üstünde alâ daa Aqmescitteki Aqmeçet toprağı bar – artefakt anda tapılğan edi. Skibin 2014 senesi Qırımdan çıqarğan büyük bir kollektsiyanıñ eşyalarından biridir.
«100-200 yıl evelsi olğanlar tekrarlanğanını añlayım. Qomşu devlet kene memleketimizge qarışa. Ve bu areketler qıymet bergen şeylerimizge ketirmey: demokratiya, adaletke. Çette qalıp olamadım – ne vatandaş, ne de ressam olaraq», – dep ayta Rustem.
Yıllarnen toplağanlarını qaldırmağa istemedi. «Bu çalışmağa devam etsin ve bizim aqqımızda tarif etmege yardım etsin istedim», – dep añlata Skibin.
Kyivde Ruste qırımtatar medeniyetini tedqiq etmege ve başqalarını onen tanıştırmağa devam etti. Meraq tek arta, dep ayta o.
«Ve tek Qırım medeniyetine, qırımtatar medeniyetine degil, yañlış yazılğan kerçek tarihqa da meraq arta. Devletlerimiz arasında olğan munasebetler bu topraqlarda halqlarımıznıñ şekillenüvidir. Medeniyetlerimizde bir-birimizge qalğan tesirdir. Onı köremiz. Özümizge qaytamız», – dep qayd ete Skibin.
2021 senesi o, «Şlâh/Yol» leyhasınıñ teşkilâtçılarından biri edi. Onıñ iştirakçileri – ukrayin ve qırımtatar medeniyet erbapları tarihiy yoldan keçti – esas Ukrayinanı Qırım yarımadasınen birleştirgen Kâbe Yolundan.
Bu yoldaki şeerlerde toqtap, aktsiyalarnı ötkerdi ve ukrayina ve qırımtatarlarnıñ medeniy ve tarihiy bağlarını tedqiq etti. Skibin emin ki: esas Ukrayina ve Qırım yarımadası arasında tüşünilgeninden daa çoq bağ bar.
«Zihniyetim Qırımda»
«Sanat – medeniyetniñ özüni tanuvınıñ temellerinden biridir. Şunıñ içün maqsadım – qırımtatarı olmaq ve yaşamaq, bütün dünyağa añlaşılmaq», – dep ayta usta. Onıñ aytqanına köre, bunıñ yekâne şartı – Ukrayinanıñ ğalebesidir.
«İnsan ve qomşularnı ürmet etken küçlü, stabil, demokratik devletimiz olsa, o vaqıt devam etip ve ğayrıdan tiklep olurmız. Aks alda, ne yazıq ki, imkânsız ola: vaqıt keçkeninen er şey 70 yıl evelsi olğan vaziyetke qaytacaq», – dep eminliknen ayta Skibin.
İşğal etilgen Qırımda çalışmağa devam etken ustalar zor alda bulunalar, dep tüşüne çölmekçi.
«Bir şeyler yapmağa, ğayrıdan tiklemege imkânıñ bar, amma tirenüvde bulunasıñız. Sen başqa memleket nasıl olacağını emir etken yerde bulunmağa mecbursıñ. Ve o ayta: «Sergi yapmaq kerek – bütün Rusiyede. Siz de – Rusiyeniñ ve rus medeniyetiniñ bir parçasısıñız». Bunı añlaysıñ, ve bu pek zor. Qırımda çalışmağa devam etken ve bu esnaslarda iştirak etmegenlerni qaraman dep sayam. Çünki men bunı yapamaz edim», – dep ayta Rustem.
Özü Qırımğa qaytmaq tüşüncelerinen yaşay. Onıñ işi – «bu avdetke ketken yol». «Özbekistanda doğdım, Qırımda yaşadım, şimdi Kyivde yaşayım. Ve musafirsiñ degen tüşünceleriñ daima bar. Qırım tışında başqa bir yerde saip ola bilecegimni añlamaq qıyın. Şunıñ içün, ebet, menim vatanım, menim evim – anda. Zihniyetim olğan bir mayak, bir şeer», – dep ayta Skibin.
