Bu sene ilk küz ayınıñ 8-nde belli alim ve Qırım vatanperveri, tehnik ilimler doktorı, professor Refat Appazovnıñ doğğanına 105 yıl tola. O, Moskva civarındaki Kaliningrad (şimdiki Korolevo) Raketa tehnikası ilmiy-tedqiqat institutınıñ yetekçi mütehassıslarından biri edi. Raketa-kosmik sistemalarnıñ baş konstruktorı Sergey Korolevniñ reberliginde SSCB kâinat programması üzerinde çalıştı. 1987 senesinden başlap Refat Appazov qırımtatar milliy areketinde faal iştirak ete, qırımtatarlarnıñ meseleleri boyunca SSCB Devlet komissiyasınıñ erkânına kirgen, 1991 senesi Qırımtatar Milliy Meclisiniñ birinci erkânına saylanğan edi. Qırım tarihçısı Bogdan Gubernskiyniñ 2015 senesi ilk küz ayınıñ 24-nde ilk sefer derc etilgen maqalesini Qırım.Aqiqat tekrar derc ete.
Onıñ mükemmel aqılı — universal alet — em tehnikiy, em gumanitar meselelerniñ ğayet mürekkep meselelerini çezmek içün yaratılğan edi.
Soñki sefer onı 2008 senesi saban ayında Qırımda körgen edik. O vaqıt Refat ağa "Yürek ve hatırada izler" adlı kitabınıñ ekinci neşrini taqdim etken edi ve er vaqıt olğanı kibi aqılnıñ açıqlığı, güzel hatıra, fikirlerniñ canlılığı ile şaşıra edi. Amma ne içündir bu, Refat-aganıñ memleketinen soñki körüşüvi kibi bir duyğu bar edi. Bir ay soñ, 2008 senesi çeçek ayınıñ 18-nde, o vefat etti...
1922 senesi, Refat 2 yaşında
Refat Appazov 1920 senesi ilk küz ayında Aqmescitte doğdı, mektepni ise 1939 senesi Yaltada bitirdi. O, Bauman adına meşur Moskva aliy tehnikumına oqumağa kirip, anda 1946 senesi silâ fakultetini bitirdi. Refat, Moskva civarındaki Kaliningrad şeerindeki sabıq top zavodına (Podlipka stantsiyası) tüşti, onı Raketa tehnikası boyunca ilmiy-tedqiqat institutına çevirdiler. Bundan soñ, ğalebe tehnikasını, şu cümleden uzaq mesafeli FAU-2 ballistik raketanı ögrenmek içün Almaniyada yarım yıllıq iş ziyareti oldı. Mında o, kelecekte baş konstruktor olacaq Sergey Pavloviç Korolev ile tanıştı. Bu körüşüv Appazovnıñ taqdirine tesir etti. Bu müessisede o, bütün ömrü boyu çalıştı, onıñ ilk 20 yılıKorolevnıñ reberligi altında keçti.
"Atom yüklü ilk arbiy raketanıñ, ilk qıtaara ballistik raketanıñ, ilk Dünya suniy uydusınıñ, birinci uçurımlı geminiñ uçuruvı, açıq kâinat boşluğına ilk insannıñ çıqışı meselesiniñ çezilüvi, Ayğa yaqın kâinat apparatınıñ birinci uçuşı, onıñ art tarafını fotoğa çekip Ayğa birinci kezinti, Ayğa birinci urulması, Ay üzerine apparatnıñ birinci yımşaq enüvi, Venerağa doğru kâinat apparatınıñ birinci uçuruvı, Venera ezerine irişüv, Marsqa doğru kâinat apparatınıñ birinci uçuşları — işte bu, Korolevniñ yolbaşçılığı altında nisbeten qısqa müddet içinde çezilgen dünya seviyesinde müim meselelerniñ qısqa cedveli", — dep yaza edi Appazov.
Çoqusı böyle bir işni arzu ete, amma kâinatnıñ ilk keşfiyatçılarından biri olmaq pek az insanğa rastkeldi. Appazovnıñ aytqanına köre, bu iş onıñ meraqlarınıñ esas temeli edi.
Refat Appazovğa Sergey Korolevniñ imzası ile bağışlanğan albom
O, ocalıq faaliyetini de seve edi. Başta Appazovnı Bauman adına MVTU yanında aliy müendislik kurslarında ameliy dersler alıp barmaq içün Korolev celp etti, soñra MVTU studentlerine bergen lektsiyalarda onıñ yerine çıqtı. Bundan soñ o, kursnı özü oquy edi. 1959 senesi Moskva aviatsiya institutında onıñ ihtisası boyunca kafedra teşkil etildi, Appazov mında ders berip başladı — bu iş 34 yıl devam etti. Leyhalav, uçuv nazariyesi, ballistik raketalar, kurs işlerini alıp bardı, diplom leyhalavını yaptı, Alimler şurasınıñ azası edi. Mında o professor unvanını aldı. Bu işni begene edi: o, kergin istisal faaliyetinden uzaqlaştıra, Refat ağa er vaqıt büyük sevim ile yanaşqan gençlerniñ ruhunı ve meraqlarını is etmege imkân bere edi. Onıñ tışarıdan bahtlı ayatında — qırımtatar olğanınen bağlı qıyın vaqıtları olğan edi. "Mahsus köçip kelgenler" onıñ başına kelmedi, amma "tamamınen gizli" ve "hususan müim" işaretleri olğan materiallardan faydalanmağa imkânı olmağan bir devir bar edi.
Absurd vaziyetleri de olpan edi: onıñ reberligi altında çalışqan hadimlerniñ bu malümatlarğa irişüvi bar edi, amma Appazovnıñ yoq edi. Amma işlerni yapmaq kerek edi, ve imzasını bir yerde qaldırmayıp, qanunsız şekilde qullanmaqtan başqa çaresi yoq edi. Onıñ bölügi tarafından çıqarılğan tehnikiy esabatlar, leyhalar cıltı, uçuş sınavları içün materiallar, onıñ astında olğan ve yuqarıda turğan yolbaşçıları tarafından imzalanğan edi, amma Appazovnıñ soyadı olarda yoq edi.
1948 senesi, V-2 raketasınıñ birinci uçuş sınavında ballistik gruppa
Bir vaqıtları, qırımtatar olğanından ğayrı, iç bir günâğı olmağanına baqmadan, onıñ qapu arqasında bulunması mümkün edi. Ve tek Korolevniñ qudretli Lavrentiy Beriyağa şahsiy kefalet etkeni onı daa beter taqdirden qurtardı. Appazovnı üç kere millet mensüpligi sebebinden aspiranturağa qabul etmediler, o, beş kere Lenin ve Devlet mukâfatları berilmesi içün şirket tarafından taqdim etilgen cedvellerden çıqarıldı.
Yıllar devamında Refat Apazov öz halqından ayırılı edi, amma öz tamırlarını iç bir vaqıt unutmadı. 1950 seneleriniñ ortasında o Qırımnı ziyaret etti. Appazov Vatanında bulunğan soñki kününi böyle hatırlay:
"Vatandan ayırılğan 18 yıldan soñ yigirmi dört künlik körüşüv yekünlene. Ne vaqıt qaytacağımnı bilmeyip, ayırılmaq zor, amma qalmaq daa da zor. Mında keçken ve şimdiki Qırım yaşayışı arasında peyda olğan uçurumnı hatırlatqan, acınıqlı ve çaresizlik duyğusından aqıldan çıqa bilesiñiz. Bu topraqnıñ, deyim, balası olıp, özümni, tesadüfen, başqa bir topraqnıñ sıñırlarına kirgen bir insan kibi duyam. Öz doğğan toprağımda men özümni onıñ bir qısmı kibi duyam, amma bu yañartılğan insanlar müitinde, yañartılğan tüşünce, areket tarzı, munasebetler ve bir çoq başqa hususiyetler boyunca, men mında yabancı edim. Eger men pek bahtlı olsa edim ve meni mında yaşamağa ve çalışmağa davet etseler edi, men mında qalıp olamaz edim. Vatanımda olıp, onı acıp, asretlşlten çler edim; insanlar etrafında olep, yalıñızlıqtan öler edim. Qırımda olğanımnıñ qısqa müddeti devamında körgen ve keçirgenlerimniñ neticesi böyle edi.
Devlet komissiyasınıñ azaları. 1990 senesi
Amma o, daima öz tuvğan ve... aynı zamanda yabancı vatanına qayta-qayta bütün tanış ve tanış olmağan köşelerni ziyaret etmek; hatıralarğa dalıp, bir şeyge külmek ve bir şeyge peşman olmaq; hayal qurmaq ve planlar qurmaq, belki de, amelge keçirilmeycek şeyler. "Ve eñ esası, seni, Qırımım, senden uzaq olğan, amma seni bir daqiqa bile unutmağan oğul ve qızlarıñ aqqında hatırlatmaq. Ne qadar azap çekseñ de, ne qadar uzaq olsañ da, halqıñ seniñ yanına qaytacaq, toprağıñnı emeginen bereketleştirecek, güzel evler ve mektepler quracaq, yañı bağ ve bağçalar östürecek, yıqılğan çeşmelerni ğayrıdan tikleycek, öz yırları ve oyunlarını qaytaracaq, ve sen öz ana tiliñni eşiteceksi ve öz balalarınıñ muvafaqiyetlerine quvanacaqsuñ. Keşke men de bu işlerge kiçik bir payımnı ketirsem".
Bir kere tesadüfen SSCB halq artisti, Büyük teatrniñ solisti Pavel Lisitsiannıñ icrasında "Elmas" ermeni yırını eşitken edi, yırnıñ melodiyası bizde belli "Elmas" yırına aman-aman teñ edi: "Menim közyaşlarım boran kibi yaqtı. Aynı şey er sefer bir televizion programmada Yalta ya da Qırımnıñ deñiz yalısı kösterilgende tekrarlana başladı".
Depressiya, ümütsizlik, basqınçlı vaziyetler peyda ola edi, olardan çıqış yoq kibi körüne edi... O, sürgünlik ve repressiyalarğa oğramağanı içün halqı ögünde qabaat kompleksi kibi bir şey duya edi. Soñra bütün ğayretimni işime sarıp aldım, dünyada bundan daa meraqlı bir şey yoq edi.
Refat Appazov qırımtatar halqınıñ Ekinci Qurultayında. 1991 senesi
Refat Appazovnıñ faal içtimaiy-siyasiy faaliyeti — halqınıñ vatanperveri olaraq — 1987 senesine, daa doğrusı Andrey Gromıko reberliginde qırımtatarlarnıñ problemleri boyunca çalışqan Devlet komissiyasınıñ iş neticeleri aqqında vesiqanıñ derc etilmesi vaqtına ait.
Bu alçaq vesiqa onıñ bütün içini çevirdi: "Men, qollarımnı oturıp olamaycağımnı añladım. Birden-bir, işimniñ yeri ve tabiatı ile bağlı olğan, ellerimni bağlağan diger şartlılıqlarımnıñ "qapalığım" yoq oldı. O vaqıt Moskvada qırımtatarlardan iç bir tanışı olmağanda, "Lenin bayrağı" gazetası ile yazışıp, birinci bağlarnı qurıp oldı...
Рефат Аппазов. 1995 год
Oña nisbeten olğan munasebet pek qorqunçlı edi, "belli" qurulışlarnıñ elçisine kibi, amma soñra er şey yoluna tüşti, onıñ bilgisi ve qıyın vaziyetlerni añlamaq qabiliyeti, eñ esası ise halqına Vatanğa qaytmaq meselesi çezilmesinde mümkün olğanı qadar yardım etmek niyeti kerek oldı.
1988 senesi esas işten pensiyağa çıqmaq qararına esasen bu sebep oldı. Refat Çubarov, Ferid Ziyadinov, Ahtem Tippa ve Riza Asanovnen beraber o, Vitaliy Doguciyev reberliginde qırımtatarlarnıñ meseleleri boyunca Devlet komissiyasında, Qurultaynıñ çağırılması boyunca teşkiliy komitette çalıştı, birinci Meclisniñ siyasiy-uquqiy bölüginiñ azası edi, bu yüksek temsiliy organımıznıñ muvafaqiyetli faaliyetine qol tutmağa tırıştı. "Yalıñız şunı ayta bilem ki, men alâ daa işimden büyük memnünlik duyam ve Meclisniñ ilk beş yılı devamında yapqanlarına yüksek qıymet kesem", — dep hatırlay edi Appazov.
Refat ağa Qırımtatarlarnıñ Moskova cemiyetiniñ faaliyetinde faal iştirak ete edi, amma onıñ fikirleri daima Qırımda edi...
Soñki sefer vatanına ölüminden bir ay evelsi kelgen edi. Qırımnen vedalaşqan kibi oldı...
Refat ağa Appazov Qırımda defn etildi, ne ise vatanına qayttı... O, bizimnen kitaplarında, maqalelerinde, hatıramızda. Amma bugün o, pek yetişmey...
Bogdan Gubernskiy, Qırım tarihçısı