«Kemiklerimni toplap, kelpedennen burdı». Qırımlı ağa-qardaş Misiratovlarnıñ cenki: İlovaysktan Sucağa qadar

Qolunda İlizarov cihazınen – Donetsk ava limanına cenkleşmege ketti. Ağa-qardaş Misiratovlarnıñ ikâyesi Gollivud blokbasterine oşay. Olar – qırımtatarlar ve Rusiye işğal etken Qırımnı terk etmege mecbur olıp, «Pravıy sektorğa» qoşulğanlar.

Büyügi Marlen eki kere esir tüşti, İlovaysk, Debaltsevo, Donetsk ava limanı uruşlarından keçti, Bahmut ve Kursk yönelişinde cenkleşti. İşğal etilgen Qırımdaki diversiyalar sebebinden ağa-qardaş Rusiyede «ekstremist» dep mahküm etildi. FSB Qırımdaki evlerinde alâ daa tintüvler keçirip, ağa-qardaş Misiratovlarnı yaqalamağa ümüt ete.

Marlen esaretten eki kere nasıl qaçtı? FSB analarını ne maqsatnen alıp ketti? Tuvğan Qırımğa qaytacaqlarına ümütlerini ne içün coymaylar?

– Alö! Selâm, «Tatar». Nasılsıñ, qardaşım?

– Bir qarar. Yarın saba çıqam.

– Aydı, qardaşım, körüşkence. Sevem, öpem.

Olar sıq-sıq körüşmeyler, amma daima bağdalar. «Tatar» tahallüsli ağası Marlen Sumı yönelişide cenkleşe, o, 33-ünci ayrı ücüm polkunda hızmet ete. Qardaşı Arslan – göñülli. Qırımtatarlar, ağa-qardaş Misiratovlar, 2014 senesi Qırım işğaliniñ başında yarımadanı terk etmege mecbur ediler. O vaqıttan berli tuvğan evlerini köralmadılar.

Marlen 2014 senesi fevralniñ 26-nda Qırım Yuqarı Şurası ögünde mitingde olğanını hatırlay. Farqlı esaplarğa köre, 5 biñden 10 biñge qadar ukrayinalı Ukrayina topraq bütünligine qoltutmağa kelgen edi. O vaqıt er şey yahşı olacaq, dep işandırğanlar, insanlar dağıldı. Sabasına ise muhtar cumhuriyetniñ parlamenti ve ükümetine Rusiye arbiy birleşmeleri kirdi ve Marlen «yeşil adamçıqlarnı» kördi.

«Men işke (mebel tsehinde çalıştım) keldim, anda Ukrayina bayrağım asılı edi. Maydanğa barmadım. Bu Ukraiyna bayrağını çıqarıp, şeer merkezine çıqtım ve anda Ukrayina bayrağını köterip, «Yaşasın Ukrayina!» dep qıçırdım. FSB meni üç künge aldı. Bu bizim SBU hadimlerimiz edi, aynı insanlar, amma endi «deñişkenler», FSB oldılar.

Meni üç tutqanlar, «maydanlı» dep, sorğuğa çekip evge yibergenler. Saba balalarnı mektep, bala bağçasına alıp ketecek edim. Baqsam – yolnıñ ortasında bir araba tura. Maskalı biri çıqa, qolunda kâğıt, A4 şeklinde, başlay aytmağa, apayıñ anda çalışa, balañ bu mektepke qatnay, bu bala bağçasına, Rusiyeni, yani Qırımnı (Qırımnı artıq olarnıñ dep saya ediler) terk etmeñ içün 24 saat beremiz. Meni vokzalğa alıp ketmek yerine Çonğarğa don kazaklarına alıp ketkenler. «Maydanlı» olğanımnı, Maydanda insanlarnı öldürdim, ateş ettim dep aytqanlar. Bu sebepten don kazakları meni pek köteklegenler ve esas Ukrayinağa alıp taşlağanlar», – dep hatırlay Marlen Misiratov, qırımlı.

Bundan soñ Marlen «Pravıy sektor» göñüllilerine qoşuldı. Qardaşı Arslan ilhaqtan soñ dizayner müendis olıp çalışqan ve dairesi olğan Moskvağa qayttı. Andan Marlenge para yollay edi, dep ayta. Şu sebepten Arslannı FSB tuttı.

«Kelip yerge yatqızıp aytqanlar: ekstremistlerni maliye etüv. Bu qadar. Mahkeme, ev apsi. «Pravıy sektorğa» «para yollağanım» içün mahkeme», – dep añlata Arslan Misiratov, qırımlı.

«Andan nasıl kettiñiz?» – dep soray Qırım.Aqiqat jurnalisti. – «Bu endi bam-başqa ikâye. Keçken sefer aytıp berdim ve kötek aşadım. Bir daa tarif etmeyceksiñ dediler», – dep cevap bere Arslan.

Cenkniñ 11 yılı devamında Marlen Misiratovnıñ uruşları ve mahsus operatsiyaları çoq oldı. Donetsk ava limanı, İlovaysk, Debaltsevo, Kyiv, Bahmut, Zaporijjâ, Kursk yönelişinde uruşlar. Lâkin arbiy birinciden ilk operatsiyalarından biri olğan İlovaysk ücümini hatırlay.

«Men kirgende stantsiyağa İlovayskqa kirmek emri olmadı, dep aytqanlar. Arta (özü yürgen top donatması – muar.) yardımınen eki blokposttan keçtik, olarnı zapt etmedik, duşmannı yoq ettik. Birden ratsiyadan eşitem, bizni sarıp başlaylar, bizim gruppamıznı. «Azov» ve «Şahtarsk» keri çekilgeninden haberim yoq, ve bu rusiyeliler keçmege başlay. Balalarğa, yatqan yerleri incitmesin, «çibin» berem (RPG-18 – tanklarğa qarşı el granatası – muar.), olarnı yolda qoyıp ateş açalar. Yolumıznı açtıq. Şaştım, amma balalar, «yeşilliklerden» (çalı, ormanlıqtan – muar.) çıqıp, üç kişini esir alğanlar», – dep tarif ete Marlen.

Cenk esirlerini elâk olğan Ukrayina arbiyiniñ cesedine deñiştirmege añlaştıq. Tarafsız bir yerde olacaq edi, lâkin arbiyler Donetsk civarındaki Mandrıkino qasabasında Rusiye kontrolindeki gruppirovkalarnıñ blokpostuna rastkelgenler.

«Muavinim ve aydavcımnen beraber cipnen kete edim, artımdan avtobus kele edim. Bir şeyler is ettim, bilmeyim. Aylanıp baqsam, blokpost penceresinden DNR bayrağı körüne ve uruş başlana. Olar avtobusqa ateş açalar, aydavcıma aylanıp, olarğa doğru ketmege emir etildi. Yolda nişancı çalıştı, aydavcımnı öldürdi. Biz ekimiz yolnıñ tam ortasında qaldıq, ayaqlarımızğa ateş etildi, qoluma, kontuziya oldım», – dep ayta Marlen Misiratov.

Avtobusqa ateş açılğan yerde Rusiye propaganda telekanalınıñ jurnalistleri bar edi. Olar yaralanğan Marlenniñ qanda yatıp, zornen laf etkenini çıqardı.

«Siz kimsiñiz? Qaydan keldiñiz?» – dep yaralanğan Marlenden soray Rusiye jurnalisti. Marlen başını biraz kötere, qursaq üstünde yatıp cevap bere: «Dniprodan»

Qardaşı Arslan bu videonı körgende şaşqanını hatırlay. O, ağasını qıdırıp başladı ve «Pravıy sektorğa» qoşuldı. Avtobusta o vaqıt «Pravıy sektornıñ» doquz askeri elâk oldı ve üçü esir tüşti. Olarnıñ arasında Marlen de bar edi.

«Maña birinci tibbiy yardım kösterilgende özüme keldim. Elimde bir teşik bar edi (elini köstere – muar.) ve bir osetin onı şemşirnen kesmege istedi. Ne kerek saña bu qol, çalışmaycaq dey, onı keseyim. Şemşirni çıqarıp, qoluma urdım, bilmeyim, bu qolnı kesip olamadı. Böylece esir tüştim.

Ekim Gippokrat antını alğanını, meni tedaviyleycek, dep ayttı. Amma olğan şey bu, kemiklerimni toplap, kelpedennen burdı ya da, bilmeyim, baqır telnen, ve böyle tikti.

5:45-te meni qurşunğa tizüvge çıqara ediler, er kün yañı insannı ketirip ayta ediler: «Soylarıñnı grad yoq etti, hatırlaysıñmı?» «E, aqlımda», – dep cevap bere. «O vaqıt o, bu operatsiyanı idare etti. Mına yata. Qorantanıñ ölüminde o qabaatlı». Bu 7 kün devamında er kün edi. Çıqarıp, başımnıñ üstünde ateş ete ediler, ne içün bilmeyim. O qadar bezdim, doğrusını aytqanda, er şey bitsin istey edim», – dep hatırlay arbiy.

Marlenniñ komandanı Valentin Manko deñişüv aqqında añlaşıp oldı, amma şartları bar edi – Rusiye polkovnikini berecek.

«Meni esir tutqan kişiniñ «sınıfdaşı» Mariupolde esir tüşti. Olar beraber Suvorovo oquv yurtunda oqup, anda arbiy akademiyanı bitirgenler. Esir tüşken yerde soyadı, ad, baba adını berdim, qayda, nasıl iştirak etkenini ayttım dedi. Bu Manko bu insannı tapıp olsa, seni deñiştireceyem, tapamasa, seni öldürerim, dep ayttı. Bu eki kün devamında aqlıma neler kelmedi. Soñunace ümüt ettim. Soñ kirip ayta, deñiştirecekler seni, bahtlısıñ, «sınıfdaşımnı» tapqanlar. Men pek quvandım», – dep tarif ete Marlen.

Yaralanğan ukrayinalı askerlerni deñişüvge acele yardım maşinasınen alıp kete ediler. «Tatarnıñ» arqadaşları deñiştirildi, onı ise maşinada tutqanlar. «Tatar» ayta: Rusiye polkovnikini beklediler. Emşire acele yardımnıñ maşina qapusını qapatmadı ve Marlen qaçmağa qarar berdi. Artından satqın aydavcı çaptı. Marlenni yaqınlarda gizlegen ukrayin nişancısı qurtardı.

«Kateterim bar edi, çıplaq edim, doğrusını aytsam. Eşitem, qapu qapala, aydavcım artımdan çapa. Tahta bir qora körem. Çıplaq alda bu qoradan atladım. Tüşip tüşünem: «Şimdi ateş etse, bitti, bir kere ateş etecek ve bitti». Baqsam – nişancınıñ işi. Ve bu aydavcı qorada asıldı, asılıp qaldı, ve pıştavı ayaqlarım arasında tüşti. Bu pıştavnı alam ve «yeşillikten» bir oğlan keyele. Men deyim: «Qardaşım, ayatımnı qurdardıñ, sağ ol», – dep küle Marlen.

Ağır yaraları olğan Marlen hastahaneden bir afta qaldı. Qolunda İlizarov cihazınen cebege ketti – Donetsk ava limanına.

«İlizarov cihazı taqıldı, bir şeyler olur, belki, dep tüşüngenler. Hastahaneniñ baş ekimi evge reabilitatsiyağa kete bilem, dep ayttı. Qayda barayım? Evim yoq. Bazağa kelip, anda eki-üç kün qaldım. Baqsam, balalar cenkleşmege kete, men mında bu İlizarov cihazınen oturam. Men de barmağa istedim. Maña barsañ da, silâ alamaycaqsıñ, dep aytqanlar, çünki «üç yüzden» olam. Kettim. Eski terminaldan yañı terminalğa keçtim, bizimkilerge. Maña tüfek bergenler, özüni imaye etersiñ dep, menim ise İlizarov cihazım tura. Qayda barsam – er yerde bir şeyge taqıla, maña keder ete. Men şurupovert tapıp, bu İlizarov cihazını özüm çıqardım», – dep tarif ete Marlen. Qırım.Aqiqat jurnalisti nasıl ateş açtı dep soray, – «Raat ateş ettim, şimdi de er şey yahşı, bu bir alışqanlıq», – dep qoşa arbiy.

«Ağam hastahanede tahminen bir afta yatıp, hastahaneden qaçtı. O, menim içün cesaret, qaramanlıq örnegi, vatanperverlik örnegi ola. Kerçek er adamı. Esir tüşti, işkence, qıynavlar kördi. Bazı insanlarnıñ aqlı kete, amma o kene ve kene cenkleşmege kete. Ne içünmi? Evge istey. Evge. Epimiz evge qaytmağa isteymiz», – dep añlata Arslan Misiratov.

Ekinci kere Marlen Debaltsevo uruşları vaqtında esir tüşti. Ve kene qısmetli çıqtı. Arbiyni nezaretsiz qaldırğanlar ve o, qaçıp oldı, em de Rusiye tankınen. 2022 senesineye qadar «Tatar» meşur komandan «Da Vinçi» tahallüsli Dmıtro Kotsübaylonıñ bölügi erkânında cenkleşti. Qardaşı Arslan yanında edi. Marlen onı uzun müddet devamında ög sıralarğa yibermedi, dep ayta.

«Başından berli temizlikçi edim. Kenef, aşhane, savut yuva edim, utanmayım. Soñra balalar mennen idman keçirip başladı, ağam Marlen azırlamağa başladı. «Da Vinçi» meni 2-3 saatqa yanına alıp başladı, ketkende. Ağam yollanmağa ketkende «Da Vinçi» ayta: «Aydı, topla şeyleriñni, Marlen yoq, ketemiz». Ve meni mevzide qaldırğanlar. Anda tahminen bir afta qaldım, soñra Marlen keldi, büyük qavğa, ses-şamata, yayğara çıqtı, meni alğanlar. Soñra men başqa bazağa keçtim, Marlen başqa bazada edi, ve anda men Marlensiz cenkleşip başladım. Bir uruş pek deşetli edi, episi «200» oldı, dep aytqanlar. Marlen er şeyni taşlap, «Da Vinçi» ile beraber maşinanen tarladan bizni qurtarmağa ketti. Kelse – köpçekleri tikenli telde, teşik-teşik. Amma bizni almağa kelgenler», – dep hatırlay Arslan.

«Da Vinçi» kim kele dep soradı. Kimse razı olmadı, çünki ögünde 2 tank bar, betonğa urıp, er yerni tegizley. Kim barsın? Menim doğmuş kadam anda, onı körmek kerek. Men baracam dedim. «Da Vinçi» üstüne atlay, men farlarnı söndürem, bu «Butovka» şahtasına ketemiz. Can bergen oğlanlarımız yata, er birini köterip baqam, qardaşımnı qıdırıp. Aylanıp baqsam, birisi köterile, saçları uzun edi, üstünde 50-60 tüfek ve qıçıra: «Da Vinçi», baq, ne qadar silâ aldım». Sağ olğanına o qadar quvandım. Pek qasevetlendim, anama ne aytacam? Telefon etseñ, zaten er vaqıt ağlay. Qardaşıma bir şey olsa, özümni afu etmem», – dep ayta Marlen.

2018 senesi Rusiye Tahqiqat komiteti ağa-qardaş Misiratovlarnı «Pravıy sektorda» iştirak etkeninde ve Qırım qamaçavında qabaatladı. Olarnı işğal etilgen Qırımda diversiyalarnı teşkil etkeninden şübheli dep sayğanlar. Ağa-qardaş bu diversiyalarğa kerçekten alâqaları olğanını inkâr etmey, olarnı teşkil etip, kerçekleştirilmesini kontrol etkenler, amma Qırımğa kelmediler.

«Men kontrol ettim. Bu episi balalarda – gaz borusı, yüksek voltlı direkler, er şey yapqanlar. Şimdi alâ daa barlar, qırımlı partizanlar», – dep ayta Marlen.

«Rossiya 1» yayınında ağamnen meni Qırımdaki «işlerimiz» sebebinden «ekstremist ve terrorist» dep ilân etkenler. Bizni halqara qıdıruvğa ilân etip, belli bir müddet bergenler. Anda ğıyabiy şekilde apistemiz. Ağama 17, maña 19 yıl apis cezası berildi», – dep ayta Arslan.

Qabaatlavları aydınlatmadan evel Aqmescitte FSB evlerinde bir qaç kere tintüv keçirdi. Tahminen bir afta anaları Dilâra «E» Merkezi – Ekstremizm ile küreş merkezinde qanunsız şekilde tutuldı.

«Anamıznı hırsızlap alğanlar. Başına çuval kiydirip, «E» Merkeziniñ mağazına alıp çıqarğanlar. Marlennen anamıznı tapmağa tırıştıq. Bütün aq qorçalayıcı teşkilâtlarğa, Qızıl haç, İnterpolğa muracaat ettik, anamıznı tapmaq içün Ukrayina telükesizlik hızmeti qarıştı. Soñra onı yibersinler dep, kütleviy haber vastalarında rezonans çıqardıq, ve o vaqıt anamıznı yibergenler. Onı sorğuğa çektiler – qaydamız, nemiz. Qırımda olğanımıznı tüşüne ediler. Anda bir şey olsa, bunı biz yaptıq, dep tüşündiler. Balalar özleri degil, biz olarnen berabermiz dep tüşüngenler. Bizni toqtamayıp anda qıdıra ediler. Gece 3-te evimizge kirip, bizni qıdıra ediler. Bir kün keçse, gece birde kelip, bizni qıdıra ediler. Saba beşte sürip kirgenler, bizni qıdırğanlar. Tasavvur etip olamazsıñız. Anama abide tiklemek kerek», – dep ayta Arslan.

«Meselâ, şimdi evimde Moskvadan kelgen bir FSB hadimi yaşay, kiracı. Anamnı mecbur etkenler. O, kommunal hızmetlerni töley, evimde yaşay. Azbar ve eki evimiz bar: ana-baba evi, bir de menim. Menim evimde şimdi FSB hadimi yaşay ve vaziyetni bütünley kontrol ete – kim musafirlikke keldi, kim ketti. Eñ az üç ayda bir anama kelip, qayda olğanımnı teşkereler, tintüvler keçireler. Anam endi bir qutu bahila aldı, kirişte qoydı, evni kirletmesinler dep. O, bekley, anam küçlüdir, bekley bizni», – dep ayta Marlen.

Qoranta az sınavdan keçmedi. 1944 senesi sovet akimiyeti Misiratovlarnıñ ailesini Qırımdan sürgün etti.

«Özbekistanda doğdıq, ana-babamız sürgün etilgen edi, anamıznıñ tarafı kulak dep, Uralğa yollanğan edi. Soñra afu olğanda Özbekistanğa soy-soplarına ketkenler.

Men 1990 senesi qartanamnen beraber Qırımğa qayttım. Soñra babam keldi ve ev alıp, meni qartanamnen qaldırdı. Qalğanları 91-de köçkeler.

Qomşumıznıñ evi yanında qayınlar öse edi, olarnı suvarıp, rus terekleri, Rusiyeniñ bir parçası, dep ayta edi. Babam balta aldı (milletçi edi, Rusiyeden bir şey istemey edi) ve bu tereklerni kesti. Mında rus ruhu olmaycaq dedi. Babam keçindi, Rusiyeniñ Qırımğa kelgenine dayanamaz edi, dep tüşünem», – kedernen ayta Arslan.

2023 senesi çoq balalı baba olaraq ordudan ayırıldı. Kyivde arbiy qırımtatarlar içün bir toplulıq teşkil etti.

«Bu toplulıq olarğa yardım ete. Men qorantalarına, balalarına, oğlanlarnıñ özlerine yardım etem. Uquqiy meseleler, içtimaiy meseleler, gumanitar meseleler, din meseleleri. Bizge müfti kele, olarğa yardım ete, er şeyni añlata. Veteran toplulığımız Qırımda yaşağan qırımtatarlarnıñ yardımınen bar. Tasavvur etip olamazsıñız. Anda, aytqanım kibi, «gizli vatanperverler toplumı» bile bar. Bilesiñizmi, böyle soyları bar. Toplaşıp, Rusiye akimiyetini yamanlaylar. Ukrayinanen bağlı bir şey seyir eteler. Ukrayinanı beklegen pek çoq insan bar», – dep ayta Arslan.

Ağa-qardaş Misiratovlar ümütlerini coymay ve evge, Qırımğa qaytarlar, dep işanalar.

«Men Qırımğa baracam, bir şekilde baracam, bilem. Şimdi energiyam, küçüm olğanda, istegim olğanda ğalebeni az olsa yaqınlaştırmağa tırışam. Ukrayina ğalebe qazanacaq. Ne de olsa, biz ğalebe qazanacaqmız. Yutquzacaqmız, dep tüşünmeñiz», – dep ümütini coymay Marlen.

«Zor, oğlum soray: «Baba, Qırımda sebzeler daa lezzetlimi? Qırımda şeftali daa lezzetlimi? Qırım nasıl bir yer?..» Bu er vaqıt ağır. Er saba qaytmağa istey edim. Saba qavenen sigar alıp çıqam. Birinci yutum boğazımda qala. Çünki evde saba azbarğa çıqıp, qave içe ve sigar çeke edim. Mında ise birinci yutum qala. Şimdi yavaş-yavaş alışıp başladım. Qaytarmız, dep tüşünem. Qarabağğa baqıñız… Bir kün qaytarmız, bilem. Bu küreş – evge yolumız. Balalarnıñ 90 fayızı elâk olsa, Qırımda defin olmağa arz ete. Bu qanımızda bardır, ev – er şey», – dep qoşa Arslan.