Rusiye akimiyeti qırımlı siyasiy mabüslerni Rusiye Federatsiyası vatandaşlığından çıqarıp, olarnı Orta Asiya memleketlerine sürgün etmeknen qorquza. Qırımlılarğa qarşı böyle areketler ne köstere? Qırımnıñ tamır halqı qırımtatarlar içün nasıl aqibetleri bar? Aq qorçalayıcılar meseleni köterip, bu areketlerni 1944 senesi genotsidinen ne içün qıyaslay? Bu aqta Qırım.Aqiqat yayınında alıp barıcı Alena Badük Qırımtatar resurs merkeziniñ idarecisi Zarema Bariyeva ve siyasetşınas, «Politika» talil merkeziniñ prezidenti Oleg Lesnıy ile laf etti.
Qırımtatar resurs merkezi haber etkenine köre, Rusiye Qırımdan olğan siyasiy mabüslerni Rusiye vatandaşlığından çıqaruv konveyerini çalıştıra. Aq qorçalayıcılarnıñ malümatına köre, bu yıl mayısta qanunsız mahküm etilgen Aqmescitli iş adamı Ekrem Mamedov böyle vaziyetke oğradı. Keçenleri daa bir haber keldi, 16 yılğa üküm etilgen ve Rusiyeniñ Krasnoyarsk ülkesindeki koloniyada tutulğan qırımlı Marle Mustafayev de Rusiye vatandaşlığından çıqarıldı.
Bu yıl iyün ayında Marlenge mahküm etilgen maddeler esasında Rusiye vatandaşlığınıñ toqtatıluvına dair vesiqalar berilgeni haber etildi. Memuriyet rusça bilse de, oña rus tili imlâsını yazdıracaq oldı. Red etmesi içün Rusiye uquq qoruyıcıları tarafından bozuv olaraq tanıldı. Böyle areketler milliy ve diniy mensüpligine köre aşalavlarnen beraber yapıldı, dep qayd etti Qırımtatar resurs merkezi.
Ukrayina işğal etilgen topraqlarnıñ sakinlerine berilgen Rusiye pasportlarını tanımay. Adliye nazirligi işğalde Rusiye pasportını almağa mecbur olğan Ukrayina vatandaşları mesüliyetke çekilmeycek, dep añlattı.
«1944-ke oşay»
Qırımtatar resurs merkeziniñ idarecisi Zarema Bariyeva qayd etkenine köre, Rusiye akimiyeti insanlarnı qorquzmağa tırışa.
«Tamır halqnı daa beter qorquzmaq içün yapalar. Er şeyniñ öz adını aytsaq, bu bir gibrid sürgünlik ola», – dedi Zarema Bariyeva.
Qırımtatar mabüsleri işğalci akimiyet tarafından sürgün etile bileZarema Bariyeva
Onıñ aytqanına köre, «Hizb ut-Tahrir» davalarınıñ bütün mabüsleri – 122 insan ve 66 insan apiske alınğan «Noman Çelebicihan batalyonı davalarınıñ» mabüsleri telükede buluna. Çoqusı – qırımtatarı.
«Bugün bu davalar boyunca SİZO ya da koloniyalarda tutulğan qırımtatarlar işğalci akimiyet tarafından sürgün etile bile. Mında tek siyasiy mabüsler aqqında degil, qoranta azaları aqqında da aytıla», – dep qayd etti Bariyeva.
Onıñ aytqanına köre, bir insannıñ sürgün etilüvi qorantalarnıñ bölünmesine sebep olur ve olarnı Qırım yarımadasını terk etmesine mecbur eter.
«Mında yüzlernen degil, Rusiye gibrid sürgünlikke oğratacaq olğan biñlernen insan aqqında laf kete», – dep qayd etti Bariyeva.
Rusiye vatandaşlığından çıqaruv evleri, Qırımğa, qaytuv yasağı demek ola, dep ayta Bariyeva. Çoqusı mabüsniñ daa Ukrayina vatandaşlığı bar, amma bazıları sürgünlik yerlerinde doğdı.
«Bu qanunsız ükümlerniñ cezalarını çekken soñ olar Qırımğa qaytıp olamazlar. Olarğa «sürgün» qoyula ya da o [Rusiye akimiyeti] bugün öz dep sayğan topraqlarğa kirişlerini yasaqlay», – dep ayttı Zarema Bariyeva.
Herson vilâyetindeki Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini Nasrula Seydaliyev böyle bir vaziyetke oğradı. Rusiye uquq qoruyıcıları onı 2022 senesi mart ayında Aqyarda tuttı. Noman Çelebicihan batalyonında iştirak etkeninde qabaatladılar. Şu yılı noyabr ayında Rusiye kontrolindeki Qırım mahkemesi 65 yaşında Seydaliyevni 9 yıl koloniyada qalmasına üküm etti.
«Rusiye akimiyetiniñ vekilleri Nasrula Seydaliyevke cezası bitken soñ evine qaytamaycaq, dep aytqanlar. Bu mesele tek siyasiy mabüsler ve qorantaları ögünde degil, Ukrayina devleti ögünde de bar».
Bariyevanıñ aytqanına köre, vesiqalarnıñ olmaması yañı apis cezalarına ya da filtratsion lagerlerde uzun müddet qalmalarına yol aça bile.
Şimdi olarnıñ vatandaşlığını alet olaraq qullanğanlarını köremiz. Tek qorquzmaylar, bunı amelde de yapalarZarema Bariyeva
«2014 senesiniñ başında o [Rusiye akimiyeti] er keske pasportlar bere ve qırımlılarnı öz vatandaşları olaraq körgenler. Amma şimdi olarnıñ vatandaşlığını alet olaraq qullanğanlarını köremiz. Tek qorquzmaylar, bunı amelde de yapalar», – dedi o.
Qırımtatar resurs merkeziniñ malümatına köre, Rusiye mahkemeleri mahküm etken 164 qırımtatarı aynı vaziyetke oğray bile. Çoqusı Orta Asiyada doğdı, amma Ukrayina vatandaşları ola.
2022 senesinden soñ Ukrayina ve Rusiye arasında diplomatik bağlarnıñ olmaması siyasiy mabüslerniñ qaytuv esnasını zorlaştıra. Bariyevanıñ fikirince, Ukrayina aracı qıdırmaq kerek.
«Ukrayina öz vatandaşlarını toprağına keri alsın dep, Azerbaycan ya da Qazahistan kibi memleketlerni tapıp, añlaşma tizmek kerek», – dep qayd etti Zarema Bariyeva.
Eski yañı ameller
Siyasetşınas Oleg Lesnoynıñ qayd etkenine köre, Rusiyeniñ areketleri yañı degil, imperiya siyasetini devam ettire.
«İnsannıñ aqlarını alıp, istegenini yapalar. Repressiyalar tek arta, dep aytsam, sır olmaz. Medeniy dünya buña da diqqat ayırmalı», – dedi Oleg Lesnoy.
Siyasetşınasnıñ qayd etkenine köre, Qırım Rusiye siyasetinde esas rol oynay.
«Qırım Putin içün – «SVO» ve Ukrayinağa qarşı bütün siyasetniñ temelidir. Mında küçüni ve ceza maşinasınıñ insaniyeisiz küçüni köstermege istey», – dedi siyasetşınas.
Особое внимание в Крыму к тем, кто противостоит этому кровавому путинскому режимуОлег Лесной
Lesnoynıñ fikirince, Kreml qırımlı siyasiy mabüslerge basqı yapıp, Rusiye cemiyetine özüni nasıl alıp barmaq kerek olğanını köstere.
«Öz halqına raat qalsın dep işaretler bere. Qırımda çoqtan ve çeşit şekillerde faal olğan tirenüv bar. Er şey mından başlandı, ve şunıñ içün bu qanlı Putin rejimine tirengenlerge pek çoq diqqat bar», – dep tüşüne Oleg Lesnoy.
Aq qorçalayıcılar yañı repressiyalarnı 1944 senesi sovet akimiyetiniñ qırımtatarlarnı sürgün etkeninen qıyaslay. Lesnoy böyle qıyaslavlarnı doğru dep saya.
«Rusiye Ukrayinağa qarşı genotsid areketlerini muntazam sürette yapa, ve bu olardan biri ola», – dedi o.
Onıñ aytqanına köre, halqara teşkilâtlar böyle esnaslarğa keregi kibi qıymet kesmey.
«BM Rusiye areketlerinde genotsidni körmege istemey. Amma bu ola, hususan Qırımda», – dep eminliknen ayta ekspert.
Tolu ruslaştıruv telükesi
Lesnoy qayd etkenine köre, uzun işğal aqibetleri bütün yarımada içün ağır olacaq. Onıñ neticesi Qırım yarımadasınıñ tolu ruslaştıruvı ola bile.
«Er kesni quvuv, Rusiyeniñ terenlerinden qoltutacaq insanlarnı ketirip, eali deñiştirüv. Rusiye bu usullarnı muntazam sürette qullandı, ve şimdi yañı bir şey yoq», – dedi o.
Esas vazife – insanlarnıñ ayatlarını saqlamaq, dep ayta Lesnoy. Onıñ qayd etkenine köre, Ukrayinanıñ qırımlılarğa yardım etecek imkânları pek az, böyle vaziyette qalğanlarğa da yardım etip olamay. Şunıñ içün işğal etilgen topraqlarda halqara uquqqa riayet etilmegeninden yekâne imaye esas Ukrayina ile bağlarnı saqlamaq ve informatsion ceetten yardım almaq ola.
